Die "Huisbeuring" van die Pretorius voorgeslagte in Nederlo/Neerlage
deur Colin Pretorius

Die voorgeslagte van die Pretoriusse in Europa was die Schultes van Nederlo (Neerlage/Nederlage). Barend Schulte, wat later as Barend Schout bekend staan na sy verhuising na Leiden, se seun Wessel sou later die van Pr(a)etorius aanneem. Hierdie Ds Wessel(ius) Pretorius was die vader van Johannes Pretorius, stamvader van die Pretorius familie in Suid-Afrika.

In 1844 brand die woonhuis van die Schultes van Neerlage af. Een van die gbruike van daardie dae was om na die oprigting van 'n nuwe huis, 'n "daknatmaak seremonie" te hou waarna feitlik enigiemand uitgenooi is. Die onderstaande brokkie, wat intertyd deur 'n Nederlandse skryfster wat die geleentheid bygewoon het, geskryf is, is opgeneem in die boek van Dr Francois Johannes Pretorius "Op 'n Onmeetlikheid: Van een eindpunt na 'n ander". Dit word met toetemming hier weergegee.


Die woonhuis van die Schulte-voorgeslagte van Neerlage het op 16 (?17) April 1844 afgebrand. Dit is nuut opgerig in die herfs (Julie-Augustus) van dieselfde jaar en destyds vir 30 duisend guide waardeer. Net soos die toevallige sameloop van omstandighede aanleiding gegee het tot die versameling van ander belangrike inligting oor die Europese geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Pretorius-familie, was dit ook so met gevonde inligting wat betrekking het op die afbrand van die Schulte-woonhuis van Neerlage en die interessante geskiedenis rondom die oprigting van 'n nuwe plaaswoning kort hierna. Die inligting is tydens 'n besoek in September 1990 aan Neerlage aan die Schulte-familie en Dr Pretorius deur 'n besigheidsman van Schüttorf, dr Fritz Criegee oorhandig. Hy is verlangs aangetroude familie van die Neerlaagse Schulte-familie.

Ons lei af van die inskripsie op 'n bewaarde ou eikebalk wat in die nuwe huis van die huidige eienaar van Neerlage, Friedrich Schulte, steeds benut word, dat die eienaars van Neerlage tydens die brand HSR:GS DEN 24 AUGUST ANNO 1844 was. (Herm Schulte uit Remink van Bakelde en GEBBE SCHULTE van Neerlage, dogter van DIRK SCHULTE en HILLE BISCHOP).

In 1847 is 'n volledige Nederlandse beskrywing van die ouderwetse fees wat tydens die heroprigting van die nuwe Schulte-plaashuis (die een wat tans as groot melkstal deur Friedrich Schulte benut word), ook bekend as "de huisbeuring" (Platduits= "hoesbeuring"; Duits="das Richtfest"; Engels="roofwetting") in Amsterdam gepubliseer. Slegs 'n getranskribeerde opsomming van die vele interessante besonderhede wat die skryfster die dag beleef het, volg.

Die skryfster en verteller van die besondere geleentheid, A. Binen, het ten doel "om u van die feestviering en een duidelijk denkbeeld (daarvan) te geven". Die oprigting of "huisbeuring" is destyds uitgesonder vir "grootere boeren-hofsteden, die tot aan de zoldering (solder) toe uit gemeseld muurwerk bestaan". "By hierdie feestverrigtinge waartydens die volle ('gansche') geraamte der gansche woning" en alles behorende daartoe vooraf in gereedheid gebring is, word die dak van die nuwe woning op een en dieselfde dag "in zijn geheel opgerigt". Die fees was 'n destydse algemene gebeurtenis waartydens besonder gewedywer is om hulpvaardig en mededeelsaam te wees. Dieselfde fees het ook vir "boumanswonings" maar wat weens ouderdom verval het en deur 'n nuwe woning vervang moes word, gegeld.

Volgens hierdie vertelling van Binen het die woning van die "voornaamsten landbouwer der boerschap Neerlage" in die voorjaar op 17 April 1844 tot die grond toe afgebrand. Slegs die kelder van die oorspronklike hoofgebou en 'n klein steenskuur het gespaar gebly.

Binne 14 dae op 3 Mei word die eerste steen van die nuwe gebou gelê, "omstreeks 50 voeten van het afgebrande". Wyslik is besluit om nie die nuwe huis op te rig op die ou fondament ("grondlagen") nie maar op 'n meer verhewe gedeelte van die ruim erf wat aan alle kante (soos vandag nog) deur "hoog opgaand bome was omgeven".

Die "huisbeuring fees" of plegtigheid is beplan vir 10 Julie ("Hooimaand"). Met die bekendmaking binne sowel as buite die stad (Schüttorf) is uitnodigings gerig aan diegene die "slechts eenigzins met den eigenaar der landhoeve bekend waren — aan burgers (stads-) en landheden, aan rijken en minder gegoeden zonder onderscheid" — om die plegtigheid by te woon. Elkeen is ook gevra om 'n lepel, vurk en mes saam te bring. Alhoewel die destydse Schulte-eienaar, Herm Schulte (van Remink-Bakhelde en getroud met Gebbe Schulte van Neerlage) selfs lid van die Hannoverse parlement was, het hy homself nie as "te hoog geplaast beschouwde" nie om almal te nooi volgens die ouderwetse gebruik van hierdie gebruiklike feesplegtigheid.

Met daeraad van 10 Julie 1844, is heel eerste die Schüttorfse predikante met 'n wa gehaal om Gods "hoeds, bescherming en zegen af te bidden" op die verrigtinge van dié dag op Neerlage. Later het uit die dorp waens van verskeie groottes vol mense na die plaashoewe Neerlage vertrek. Hooisakke op die waens het as sitbanke gedien. Vroeër voor die groot dag, is reeds allerweë kook- en "schenkketels", koffiekanne, teeserviese, skottels, tafelborde en ander voorwerpe vir die geleentheid geleen. Seuns en knegte van boere uit die ganse "nabuurschap" het met hul perdewaens die feesgenote na Neerlage vervoer.

Op Neerlage aangekom, vind die uitgenooide gaste hulle midde in 'n woelige drukte. Dit was tydens 'n helder sonskyndag op die heuwelagtige oord Neerlage, omring met pragtige hoë bome. Onder die bome is ongeveer 'n vyftiental tafels, lang tafels wat "gemaak is" van breë ruwe planke wat stewig op pale wat in die grond geslaan is, vasgemaak is. Soortgelyke breë planke aan weerskante van die tafels het sitplek verskaf. Agter die tafels is 'n 'stookplaas' wat opgestel is uit stewige boomstamme. Aan die houtdwarsbalk hang met 'n ysterketting, 'n ysterpot wat so groot is dat 'n halwe os daarin gekook kan word. Dit was slegs die grootste van 'n ry ontelbare ketels met reeds voorbereide spyse.

Deel van die landskaptoneel was die Bentheimer-woud en die reusagtige Bentheimse kasteel wat bokant die boomtoppe uittoring. Intussen het 'n nuut opgerigte gebou, 200 voet lank en 40 voet breed, voor 'n mens die hoogte in verrys terwyl 80 fris gespierde mans en jongelinge besonder lang en dik sparre aandra, na bo hys en daar tot 'n dak saamvoeg. Dit is 'n taak waaraan almal deelneem omdat dit vóór die maaltyd voltooi moet word.

Die gaste is met hul aankoms deur vroue, benewens die manlike "bedienden" wat die funksie van oppassers vervul, ontvang en aan die tafels van goeie koffie en uitmuntende brood voorsien. Alles word van meet af aan gekenmerk deur 'n Oosterse gasvryheid en onbekrompenheid. Die groot sierlik gevormde stuk botter wat seker drie pond weeg en voorgesit word, trek dadelik die aandag. Toe een van "ons dames" haar verwondering aan die vrou wat die botter voorsit, opmerk dat "daar geen krimp is nie" (daar word nie gespaar nie) word voorgestel dat die "juffers en heeren straks maar eens in den kelder (die voorraad) gaan zien". Tydens 'n rondwandeling om die gespaarde gedeelte van die afgebrande huis (die kelder) te besoek, is meer as vierhonderd sulke en selfs groter stukke botter opgemerk. Dit is alles deur vroue en dogters van die boere wat die fees bywoon, as geskenke gebring terwyl die manne reeds vooruit vir feeshamme gesorg het.


C.C.A. Last            "Die Huisbeuring"            Steend: v. P. Blommers te's Hage

Die eienaar van die hoewe onderrig deurlopend sy gaste met besonderhede. Hy is die "scholte" of tegelykertyd die "schout van Neerlage", synde een van die vyf "boer-schappen" wat tot Schüttorf behoort. Na ontbyt is hierdie aantreklike man, nog vol van lewenskrag en fors van gestalte en van innemende voorkoms, deur die skryfster en haar familie besoek om hom van hulle deelname in hierdie heugelike dag te betuig. Hulle is allervriendelik deur hom ontvang en hy vertel openhartig verskeie dinge wat die gaste waarneem en opmerk en wat hulle met besondere belangstelling vervul.

Onder andere vertel hy hoe hy tydens die noodlottige brand hom in Hannover vir 'n sitting van die parlement bevind. Hy is een van die verkose verteenwoordigers van die graafskap Bentheim se landelike grondbesitters vir die Hannoverse parlement. Hy het met spoed van Hannover na Neerlage terruggereis en was veral besorg oor die toestand van sy verwagtende vrou. Sy het intussen en so pas veertien dae vroeër haar bevalling gehad op die plaas in 'n tydelike loods wat hy dadelik na die brand vir sy gesin opgerig het. Die skryfster en gaste besoek toe die "kraamvrou" en die tydelike loods. Hierna besoek hulle die steenskuur wat ten spyte van die woede van die verterende vlamme nog staande gebly het. Hierin is 'n groot aantal brode en "kinnebaksham" geberg. Dit dien as bergplek vir die proviand van al die bure wat meehelp met die oprigting van die nuwe woning.

Daar was ook 'n "hulpsteenbakkerij" wat spoedig na die brand opgerig is sodat stene vir die nuwe gebou nie ontbreek nie. Die ou stene is na die afbreek van die afgebrande woning vir die fondament van die nuwe woning benut. Die Schulte vertel ook hoe die boere uit hul eie en uit ander boerskappe (plaashoewes) gewedywer het om hulle waens en perde, benewens hulle knegte, af te staan ten einde die nodige klei en brandstof vir die steenoond aan te ry. Insgelyks is 'n menigte eikebome vir balke en planke gebring wat in so 'n oorvloed is dat hy 'n belangrike hoeveelheid sou oorhou. (Is die eikebalk met die 1844-inskripsie dalk een van hierdie balke?) Die geweldige hoop hout was soveel dat volgens skatting selfs die oormaat meer as 300 guide werd was. Dieselfde het vir die oorskot botter gegeld wat na voltooiing van die gebou, in verskeie winkels as betaling dien vir die rys, koffie, suiker en ander ware wat by die feesviering benut is. Dit is selfs vir nuwe benodigdhede ingeruil.

Terwyl daar nog aan die kap van die woning gearbei word, volg 'n uitstappie na 'n naasliggende 'hofstede' of plaasopstal waar die kroon vir die versiering van die top van die huis, deur meisies gevleg word. Hier word musiek deur 'n viool, hobo en 'n t(d)rom gemaak. Tegelykertyd word in die binnestal ('middestal') tussen vreedsame herkouende koeie en jong beeste, lustig ook deur 'n aantal pare gedans. In 'n afsonderlike kamertjie word die kroon, wat veel moeite verg om te maak, dan bewaar.

Met die terugkeer na die hofstede van die Schulte is die werk van die dag byna voltooi en moet slegs die laaste daksparre nog verbind word. Weldra is dit ook voltooi. Die ganse raamwerk van die dak is uiteindelik voltooi met die feestelike meitak wat uit sy top verrys. Nadat die nodige sein gegee is, word die bogenoemde gevlegde kroon in 'n statige optog, begelei deur musiek, nader aan die nuwe woning gebring. Die kroon word met 'n tou deur die boumeester opgehys wat homself intussen op die nok van die geraamte van die dak tuisgemaak het. Nogmaals word die tou afgelaat om kort daarna 'n versierde fles en glas op te hys. Hierna begin die boumeester met sy toespraak. Hy vermeld in "kreupelrijm" en "naiver wyse" wat aanleiding gegee het tot die fees en na 'n gepaste afwisseling van "onschuldige boert en indrukmakende ernst" doen hy 'n heilgebed vir die huis, die bewoners en die aanwesiges. Die boumeester skink tot drie maal sy glas vol wyn en toe hy vir die laaste keer sy glas ledig, werp hy die glas oor sy hoof agter hom heen waar dit in stukkies spat. Dit is by sulke geleenthede die gewoonte "deslands".

Nadat alles afgeloop het, beweeg die menigte na die tafels. Weldra is alle gaste geplaas. Eers word die tafels met linne gedek, daarna die borde. Hierna bring elk hul eie eetgerei na vore. Die eerste dis wat "opgedragen" word, is 'n kragtige "rijstsoep". Dit smaak sodanig dat die twee beeste wat vir die geleentheid geslag is, nie vrugteloos was nie. Die enkele stofdele wat in die oop kombuis deur die wind "oopgeroerd" is, steur nie. Hierna volg heerlike stokvis gevolg deur ham wat ietwat dunner gesny kon gewees het. Dan volg voortreflike gebraaide vleis saam met smaaklike brood wat van rogge en "tarwe" gemaak is. Dit help om die verlore kragte en alle vermoeidheid te vergeet.

By dit alles word 'n glas goeie bier geskink deur skinkers, elkeen met twee kruike, wat rondgaan en die keuse tussen wat die gaste begeer — "bier of foezel" (jenewer) — aan hulle oorlaat. Tot eer van die aanwesiges het byna niemand van "het laste vocht" gebruik gemaak nie. Daar was die ganse dag ook geen teken van drankmisbruik of oormatigheid te bespeur nie. Die laaste gereg van die maaltyd wat voorgesit is, 'n "rijstenbrij" of 'n "toespijs" wat by sulke geleenthede "nooit mag worden vergeten". Dit het ook nie aan 'n desert (nagereg) wat uit 'n verskeidenheid kersies ("kersen") bestaan het, ontbreek nie.

Daar was ook musiek "aan tafel" deur dieselfde bogenoemde musikante verskaf. Hulle het tussen deur die rye (van die tafels) beweeg. Later het "speellui" uit Bentheim ook musiek aangebied.

Terwyl die maaltyd "nog aan de gang was spraken wij over het vermoedelijk getal der aanzittende gasten". Na 'n wandeling langs die verskeie tafels is twaalf honderd en ses persone getel. Hierby is nie ingereken die tagtig manne wat die arbeid van die "huis-beuring" verrig het en die 100 tot 120 "oppassers en schenkers" wat gedurende die maaltyd na die gaste se behoeftes omgesien het nie. Later is hulle ook genooi om aan die tafels plaas te neem nadat die gaste ná die maaltyd hulle sitplekke verlaat het.

Voor die einde van die maaltyd is daar nog 'n besonderheid wat vermelding verdien. Die skinkers het met 'n bord tussen die gaste rondgegaan om die gebruiklike geleentheidsfooitjie te vra. Die vroulike bediendes het op 'n besondere wyse hul fooitjies met 'n skottel waarop daar 'n stuk botter met die gewone vorm geplaas is, ingesamel. Die muntstukfooitjies, groot of klein, is bo-op of aan die sye maar altyd in die stuk botter gesteek. Dit was wel iets vreemds vir sommige aanwesiges maar niks ongewoons vir die meerderheid gaste nie en niks aanstootliks nie.

Na die maaltyd het die gaste in verskeie rigtings versprei. Die skryfster en haar familie besluit om 'n bekende nabyliggende boerefamilie op te soek. Hulle is hier met ope arms ontvang en na hulle besoek aan die besienswaardige tuin, koringakkers, vee en kalwerwyding, is hulle na 'n welkome "theetafel" genooi. Vooraf het die huisvrou van die woning vir hulle 'n "uitgebreiden" voorraad brood laat sien. Dit was 'n reserwe wat gereed gemaak is in afwagting vir die moontlike oorvloed gaste van die naburige "huisbeuring". Die prysenswaardige gebaar was niks anders nie as iets wat met reg deur bure van mekaar kon verwag word en wat andere net so "bereidvaardig" vir hulle sou doen.

"Onder het theedrinken" het nuwe gaste binnegekom met die nuus dat daar op Neerlage 'n menigte gaste hulle voor die nuwe woning bevind. Die boonste deel ("bovendeur") van die deur het waarskynlik doelbewus oopgestaan terwyl aanwesige binnenshuis besig was met gebed. Deur herhaalde danksegging betoon hulle hul volmaakte tevredenheid met die wyse waarop hulle, sonder om die Opperwese te vertoorn, die dag deurgebring het.

Hierna was dit tyd om weer te vertrek. 'n Verdere eienaardigheid openbaar homself by die afskeid. Eers word die gasheer en -vrou bedank vir die genietinge van die onthaal en druk 'n mens as blyk van erkentlikheid, klinkende munt in sy hand. Die laaste gebaar vind nie byval by die skryfster nie. Die skryfster stel die scholte ("Schulte") as 'n agbare magistraat voor. Buitendien is hy 'n parlementslid wat vergelyk word met die lede van die Twee Kamer van die (Nederlandse) State-Generaal. 'n Mens stel jou voor die blik van so 'n hoogwaardige persoon in Nederland indien iemand hom 'n paar "daalders in de hande wil stop". Die skryfster moes haar egter voeg by die "wijze des lands". Toe sy egter aan die beurt kom om die gasheer te groet, het sy hom hartlik bedank vir die vriendelike gasvryheid waarmee sy ontvang is en wat sy "nimmer vergeten zou" terwyl sy hom versoek om haar toe te laat om iets "te mogen helpen bijdragen tot den verderen opbouw zijner woning. Over welke ik hem den zegen des Heeren toewenschte".

Dieselfde "voerman" wat hulle die oggend na Neerlage gebring het, staan nou gereed om hulle op te laai terug na Schüttorf. Terwyl hulle Schüttorf nader, word die geld vir die fooi vir die "voerman" van iedereen wat hy heen en weer na Neerlage vervoer het, versamel. Die fooi was "een dubbeltje per persoon". Alhoewel hierdie vergoeding min was, sou dit nie goed opgeneem word indien "iemand van elders wilde kom om de markt te bederven". Die skryfster het egter nie kleingeld gehad nie en sy is vir haar bydrae op 'n besondere wyse deur die "voerman" gegroet en van afskeid geneem. Gelukkig is die land, "dagte" sy by haarself, waar iemand só goedkoop kan tuisgaan!

Met die tuiskoms in Schüttorf was daar nog heelwat gepraat oor die onvergeetlike waarnemings en genietinge van "het feest der huisbeuring in de boerschap Neerlage".